ازهامون تااروند،کتاب خاطرات رزمنده احمد توکلی، ازرزمندگان به نامِ دوران دفاع مقدس منسوب به استان سیستان وبلوچستان به قلم قاسم گلشاهی است.

احمدتوکلی اصالتاً سیستانی است. او۲۰خرداد ۱۳۴۵، درروستای طاطارعلیای شهرستان گنبد کاووس در استان گلستان زاده شدودر دورۀ راهنمایی ازطریق برادرش که دردانشسرای مقدماتی گنبد تحصیل می‌کرد وارد فعالیت‌های سیاسی بر ضد حکومت پهلوی دوم (1320-1357 ش) شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در ۱۳۵۸ش درغایلۀ گنبدبه اسارات مجاهدین خلق ترکمن درآمد ولی خیلی زود آزاد شد. او تحصیلاتش را تا اخذ مدرک دیپلم کشاورزی در خرداد ۱۳۶۲ ادامه داد وبلافاصله پس ازآن، جبهه رفت؛ درعملیات‌ مختلفی مشارکت داشت ودرشهریور۱۳۶۶، در اثنای جنگ تحمیلی، به عضویت رسمی سپاه درآمد (توکلی، مصاحبه ... ).

ازآنجاکه احمد توکلی منسوب به سیستان و بلوچستان است و درجنگ تحمیلی حضور طولانی داشته به همین دلیل، به نام رزمندة مشهوراستان، در برنامة مصوب تاریخ شفاهی استان (نشر خاطرات شفاهی افرادشاخص وموثردردفاع مقدس)گنجانده شدوکار مصاحبه وتدوین آن به قاسم گلشاهی واگذار  گردید. کار مصاحبه در ۱۴۰۱ ش و طی ده جلسۀ فشرده صورت گرفت(گلشاهی، اطلاعات ... ).

علت نامگذاری کتاب هم این بوده که معمولا درهراستان، یک اثر طبیعی یا تاریخی منتسب به آن به عنوان نماد معرفی می شود. نمادسیستان، تالاب هامون است که زمانی بزرگترین  دریاچۀ آب شیرین ایران بوده و با آن نماد، سیستان و شهر زابل معرفی می شده است. لذا انتخاب نام هامون تا اروند برای اسم کتاب، به همین دلیل بود تا نام زابل زنده بماند ودر اذهان همه ماندگار باشد. رودخانه اروند نیز، به خوزستان وآبادان اشاره دارد. ازاین رو باانتخاب چنین نامی، پیوندی مجازی بین جنوب غربی کشوروجنوب شرقی آن ایجاد شده وچنین متبادر به ذهن می شود که جوانان سیستان، هموطنان خود را در دورترین نقطه ایران تنها نگذاشته و همپای مردم آن دیار، از کیان ایران اسلامی دفاع و عاشقانه در دل شب، به اروند خروشان زده و شهر بندری فاو عراق را فتح کردند (همو).                                                       

این کتاب شامل دست‌خط راوی، مقدمه، پیشگفتاروچهار فصل است. در دستخط، راوی، هدف از بیان خاطرات رااطلاع آیندگان دربارۀ مقاطعی از جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران عنوان کرده (ص ۹)، سپس کتاب درمقدمه‌ای کوتاه، به تاریخ نگاری به روایت سازمان اسنادومدارک دفاع مقدس پرداخته است(ص۱۱-12). آنگاه پیشگفتارکوتاهی دراهمیت پرداختن به تبیین وحفظ رشادت و دلاوری کنشگران دفاع مقدس اختصاص داده شده است (گلشاهی، پیشگفتار ... ، ص ۱۳).

فصل اول، بانام«زندگی‌نامه»، بخش کوتاهی اززندگی احمدتوکلی مشتمل بر تولد، تحصیل، فعالیتهای انقلابی، ازدواج ، جایگاه اجتماعی فرزندانش و در نهایت، نحوۀ اعزام به جبهه در اواخر خرداد ۱۳۶۳و پس از پایان امتحانات هنرستان کشاورزی است (ص ۱۷-19).

فصل دوم، بانام«دوران دفاع مقدس»طولانی‌ترین بخش کتاب از هامون تا اروند است که با بیست عنوان، درعین حال، از مهم‌ترین فصل‌های کتاب محسوب می‌شود و راوی آن را به فعالیت‌هایش در جنگ تحمیلی اختصاص داده است.

عناوین اول تا چهارم، بیان«آموزش عمومی بسیج در۲۷ خرداد۱۳۶۲»(ص۲۷-28)، اعزام مرحلة اول ۸ مرداد ۱۳۶۲(ص ۳۱-33) و«تصاویری از جبهه با رزمندگان»، درمرحلة اول حضوردرغرب خوزستان در منطقه جفیر و کوشک (ص ۳۵-39) و حضور در عملیات والفجر ۴ است (ص ۴۱-44).

افزون ‌براین، درادامه، ازعنوان پنجم تاشانزدهمِ فصل دوم، مطالب گوناگونی ازحضورراوی در عملیات بدر۱۹ اسفند۱۳۶۳، عملیات قدس ۱، ۴ تیر ۱۳۶۴ و عملیات والفجر ۸ ( آزادسازی فاو) بهمن ۱۳۶۴است که درهمة اینها به زمان اعزام، همراه با عکس در پایان هر عملیات اشاره شده است      (ص ۴۵-95).

در عنوان هفدهم و هجدهم  فصل دوم کتاب، راوی حضورش برای ششمین بار در جبهه و چگونگی حضور و عضویتش در سپاه پاسداران  را شرح داده است. او علت پیوستنش به سپاه را تبلور فضیلتهایی ازاین قبیل درسپاه تشریح می‌کند: نهادی برخاسته از متن انقلاب و مورد وثوق امام؛آشکارسازی عقیدة اسلامی درفطرت انسان؛ جذب و سازماندهی نیروی انسانی؛ پرورش انسان از لحاظ روحی و معنوی؛ وولایت مداری (ص ۹۶-103).

اعزام به جبهه در۱۵ مهر۱۳۶۷، آخرین مرحلة اعزام (مرحلة هفتم) احمد توکلی موضوع نوزدهم فصل دوم کتاب است که اوپس ازعضویت رسمی در سپاه در این بخش سخن گفته است (ص ۱۰۲-103). اودر عنوان بیستم، به تلخ ترین خاطرة زندگیش پرداخته است که به رحلت امام خمینی در خرداد ۱۳۶۸ مربوط می شود (ص ۱۰۳-105).

فصل سوم بانام«اقدامات وخاطرات پس ازجنگ»، شش عنوان داردوچنانچه از نامش برمی آید؛توکلی به فعالیتهایش پس ازپایان جنگ تحمیلی می پردازد والبته به ذکراین مسایل بسنده کرده است: آموزش پرستاری درمهر۱۳۶۸، اعزام به منطقة عملیاتی مریوان ۹ فروردین ۱۳۷۲، پذیرش در دانشگاه آزاد اسلامی زاهدان در مهر۱۳۷۷، معرفی مظلومیت ودر عین حال مقاومت بستان و هویزه و در نهایت، ایدئولوژی نظامیان عراق و ایران در جنگ. (ص ۱۰۹-125).

«یاد یاران هشت سال دفاع مقدس» عنوان فصل چهارم است که دو زیرعنوان دارد:۱.گل‌واژه‌های ایثار و شهادت، و۲.تصاویری از شهدای عزیز و همرزمان گرانقدرم در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران.

در عنوان اول به زندگی‌نامة شهدای همرزم وخویشاوندان اشاره شده است(ص۱۲۹-136)ونیز مرتضی قربانی ازفرماندهان ومسئولین رده‌های مختلف نظامی که درقید حیات هستند (ص ۱۳۶-138). تصاویر مربوط به نُه شهید  از همرزمان  راوی در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نیز، در  واپسین بخش کتاب آورده شده است (ص ۱۳۹-143).

کتاب از هامون تا اروند برای نخستین بار، در۱۴۰۱ش درقطع رقعی، توسط انتشارات امید کویر کرمان به چاپ رسید.

مآخذ: توکلی، احمد، از هامون تا اروند ( تاریخ شفاهی)، به کوشش قاسم گلشاهی، کرمان: امید کویر، ۱۴۰۱ش؛ همو،مصاحبه با مؤلف،۱۰ اردیبهشت ۱۴۰۳؛گلشاهی، قاسم، پیشگفتار بر کتاب از هامون تا اروند (نک: همین مأخذ، توکلی)؛ همو، اطلاعات شخصی مؤلف.

                                                                                                      /  سمیه حیدری/